Neval'in Gözünden

Duygu, düşünce ve davranışlarımızda eşsiz olmamız kişiliğimizi yansıtır.

Kişilik bireyseldir. Davranışların yanı sıra duygular, düşünceler ve kişiler arası ilişkiler de kişiliğin göstergesidir. Davranışta genel olarak belirgin bir düzen ve tutarlılık öne çıkar.

Allport'un Kişilik Kuramı

Harvardlı psikolog Gordon Allport kendi ‘kişilik kuramı’nı geliştirdi. Allport, bir sözlük üzerinden çalıştı ve kişilik özelliği ifade eden kelimeleri araştırdı. 4500’ün üzerinde kelimeden oluşan bir listeye ulaşan Allport, bu özellikleri üç kategoriye ayırdı:

1) Kardinal Özellikler

Bireyin tüm kişiliğini kontrol ve ifade eden özelliklerdir. Dolayısıyla kişinin kendisiyle eşanlamlı gibidirler ve çok nadirdirler. Bu özellikler narsist olma ve Makyavelci olma gibi nitelikleri içerir.

2) Merkezi Özellikler

Dostluk, nezaket, dürüstlük gibi genel özellikleri içerir.

3) İkincil Özellikler

Konuşma yapacak bir kimsenin gergin ve sinirli olması gibi, belli koşul ve durumlarda kendini gösteren özelliklerdir.

Cattell'in 16 Kişilik Faktörü

Gordon Allport’un kuramı üzerinde çalışan psikolog Raymond Cattell, Allport’un 4200’den fazla özellik içeren listesini, benzer olanları birleştirerek ve yaygın olmayanları eleyerek 171 özellikte topladı. Cattell, daha sonra bu özellikleri kullanarak bir anket düzenledi ve bunu çok geniş bir örneklem üzerinde uyguladı. Toplam 16 kişilik özelliğinin, tüm kişiliklerin kaynağı olduğu ve her insanın bu özellikleri farklı oranlarda taşıdığı sonucuna vardı. Cattell’in belirlediği 16 kişilik özelliği şunlardı:

1) Soyuta Odaklılık

Çözüme odaklı ve pratik olmaya karşı düşünce yönelimli olmak.

2) Endişe

Güvenli ve rahat olmaya karşı endişeli ve güvensiz olmak.

3) Baskınlık

Etkin olmaya karşı edilgen olmak.

4) Duygusal Denge

Çabuk etkilenen ve duyguca dengesiz olmak yerine duyguca dengeli ve sakin olmak.

5) Canlılık

Coşkulu ve spontane olmaya karşı ciddi ve tedbirli olmak.

6) Değişimlere Açıklık

Esnek ve yeni deneyimlere açık olmak yerine geleneksel ve alışılmışa bağlı olmak.

7) Mükemmeliyetçilik

Organize, özdisiplinli olmak yerine esnek ve çelişkili olmak.

8) Ketumluk

Açıklık ve art niyetsiz olmaya karşı diplomatik olmak.

9) Problem Çözme

Soyut ve daha zekice düşünmek yerine somut ve daha az zeki düşünür olmak.

10) Kurallara Bağlılık

Kurallara bağlı olmaya karşı kuralları sorgulayan olmak.

11) Kendine Güven

Bireysel ve kendine yeter olmaya karşı gruba bağımlı olmak.

12) Duyarlılık

Nesnel ve gerçekçi düşünmeye karşı öznel ve duygusal düşünmek.

13) Sosyal Girişkenlik

Utangaç ve çekingen olmaya karşı rahat ve cesur olmak.

14) Gerginlik

Rahat ve sabırlı olmaya karşı gergin ve sabırsız olmak.

15) İhtiyatlılık

Güvenmek ve şüphe etmemeye karşı şüpheci ve güvensiz olmak.

16) Sıcakkanlılık

Mesafeli ve eleştirel olmak yerine ilgili ve sıcak olmak.

Eysenck'in Üç Boyutlu Modeli

Psikolog Hans Eysenck, 1947’de diğer kişilik kuramlarından bağımsız bir kişilik modeli ortaya attı ve modelini 1970’lerin sonlarına doğru daha da geliştirdi. Bu model, bütün insanların üç özelliği paylaştığı fikrine dayanıyordu:

1) İçedönüklüğe Karşı Dışadönüklük: Içedönüklük, bireyin ilgisini içsel deneyimlerine yöneltmesi, yalnızlığı ve sessizliği tercih etmesidir. Dışadönük bireylerde ise ilgi çevreye, çevredeki insanlara yöneliktir. Dışadönük insanlar daha sosyal ve sıcakkanlı olurlar.

2) Nevrotizme Karşı Duygusal İstikrar: Eysenck'e göre nevrotik kişiler duygusallaşmaya ve altüst olmaya yatkındırlar. Duygusal bir istikrarlılığa sahip olan insanlar ise duygusal anlamda sabit kalabilirler.

3) Psikotizm: Psikotik bireylerin saldırganlık, antisosyallik, duyarsızlık gibi eğilimleri vardır ve gerçeklikle bağları kopuktur.

Beş Büyük Faktör

Kişilik kuramcıları bugün, Cattelin Kuramı’nda çok fazla sayıda özellik maddesi bulunduğunu, Eysenck’in Kuramı’nda ise çok az sayıda özellik maddesi bulunduğunu düşünüyor. Bunların yerine pek çoğu, ‘Beş Büyük Faktör Kuramı’nı kabul ediyorlar.

1) Dışadönüklük: Bireyin sosyallik düzeyi.

2) Uyumluluk: Bireyin sevgi, güven, dostluk gibi olumlu sosyal davranış düzeyi.

3) Sorumluluk: Bireyin organize olabilme, düşüncelilik, dürtü kontrolü düzeyi.

4) Nevrotizm: Bireyin duygusal denge düzeyi.

5) Açıklık: Bireyin hayal kurma, yaratıcılık, çeşitli ilgi alanları ve merak boyutu.

Kişilik konusuna çok farklı yaklaşımlar ve geliştirilen farklı kuramlar olsa da, kesin olan şudur ki, kişilik son derece önemli bir konudur ve bireyin yaşamında büyük ölçüde aynı kalır. Duygu, düşünce ve davranış boyutunda eşsizlik ve bireyselliğimizin kaynağı kişiliğimizdir.

Kaynak: Wellness Dergisi